भारतात नोटा कुठे छापल्या जातात, कागद आणि शाई कुठून येतात?
भारतातील नोटा छपाईची प्रक्रिया अत्यंत सुरक्षित आणि गुप्त ठेवण्यात आलेली असते. भारतीय नोटा तयार करण्यासाठी देशभरात चार प्रमुख ठिकाणी छपाईच्या सुविधा आहेत. या ठिकाणी नोटा छपाईसाठी वापरण्यात येणारा विशेष कागद आणि शाईचे उत्पादन करण्यात येते. चला या ठिकाणांविषयी आणि नोटा छपाईच्या प्रक्रियेविषयी सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
भारतातील नोटा छपाईची ठिकाणे
१. नाशिक, महाराष्ट्र
भारतातील नाशिक येथील प्रेस हे सर्वात जुने नोट छपाईचे ठिकाण आहे. १९२८ साली या प्रेसची स्थापना करण्यात आली होती. येथे प्रमुखतः छोटे मूल्याच्या नोटांची छपाई केली जाते.
२. देवास, मध्य प्रदेश
देवास हे मध्य प्रदेशातील प्रमुख नोट छपाईचे ठिकाण आहे. येथे उच्च मूल्याच्या नोटांची छपाई केली जाते. या ठिकाणी छापलेल्या नोटा अत्यंत उच्च दर्जाच्या आणि सुरक्षा वैशिष्ट्ये असलेल्या असतात.
३. मैसूर, कर्नाटक
मैसूर येथील नोट छपाईचा कारखाना जगातील सर्वात मोठ्या कारखान्यांपैकी एक आहे. १९९५ साली स्थापन झालेल्या या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर नोटा छापल्या जातात. इथे छापलेल्या नोटांमध्ये विशेष प्रकारच्या सुरक्षा उपायांचा समावेश केला जातो.
४. सालबोनी, पश्चिम बंगाल
सालबोनी हे ठिकाण पश्चिम बंगालमध्ये स्थित असून, १९७८ साली येथे नोट छपाईची सुरुवात झाली. येथे प्रामुख्याने मध्य मूल्याच्या नोटांची छपाई केली जाते.
नोटा छपाईसाठी लागणारा कागद आणि शाई
नोटा छपाईसाठी वापरण्यात येणारा कागद आणि शाई अत्यंत महत्त्वाचे घटक आहेत.
१. कागद
नोटा छपाईसाठी वापरण्यात येणारा कागद हा साधारण कागद नसतो. या कागदाचा उत्पादन होशंगाबाद, मध्य प्रदेश येथील सिक्योरिटी पेपर मिलमध्ये केले जाते. या कागदावर विशेष जलचिन्हे, धागे आणि अन्य सुरक्षा वैशिष्ट्ये असतात. भारतात पुरेसा कागद निर्मिती होण्यासोबतच काही वेळा परदेशातूनही कागदाची आयात केली जाते. विशेषतः जर्मनीसारख्या देशातून हाय-सिक्योरिटी कागदाची आयात होते.
२. शाई
नोटा छपाईसाठी वापरण्यात येणारी शाई नासिक येथील सिक्योरिटी इंक फॅक्टरीमध्ये तयार केली जाते. ही शाई अत्यंत विशेष प्रकारची असते, जी नोटांवरील डिजिट्स, चित्रे आणि अन्य मुद्रणासाठी वापरली जाते. यामध्ये जलचिन्हे दिसण्यासाठी अद्वितीय रंगांचा वापर केला जातो. काही विशिष्ट शाईची आयातही केली जाते, ज्यामुळे नोटांचे डिझाइन अधिक सुरक्षित होते.
भारतातील नोटा छपाईची प्रक्रिया अत्यंत उच्च सुरक्षा आणि गुप्ततेत पार पाडली जाते. नाशिक, देवास, मैसूर आणि सालबोनी येथे नोटा छापल्या जातात, तर होशंगाबाद आणि नासिक येथून कागद आणि शाई उपलब्ध केली जाते. नोटांवर विशेष प्रकारचे सुरक्षा वैशिष्ट्ये दिली जातात, ज्यामुळे नकली नोटा बनवणे अत्यंत कठीण होते. त्यामुळे भारतातील नोटा छपाईची प्रक्रिया एक अतिशय नियोजित आणि सुरक्षित प्रणाली आहे, ज्याद्वारे भारतीय चलनाचे मूल्य आणि विश्वास वाढवला जातो.
नोटा छपाईसंदर्भात आणखी काही महत्त्वाचे मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
1. सिक्योरिटी फीचर्सची महत्त्वपूर्ण भूमिका
भारतीय नोटांवर असणारी सुरक्षा वैशिष्ट्ये (सिक्योरिटी फीचर्स) अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या फीचर्समुळे नोटांची बनावट प्रत तयार करणे कठीण होते. जलचिन्हे, सुरक्षा धागे, मायक्रो प्रिंटिंग, उभ्या-आडव्या रेषा, आणि ओपटिकल व्हेरीएबल इंक (OVI) ही काही महत्त्वाची सुरक्षा वैशिष्ट्ये आहेत.
2. प्रेसवर असलेले अत्याधुनिक तंत्रज्ञान
नोटा छपाईसाठी वापरण्यात येणारी सर्व प्रेस अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाने सज्ज आहेत. प्रत्येक प्रेसमध्ये प्रिंटिंग, डिझाईनिंग, आणि फिनिशिंग यासाठी स्वतंत्र यंत्रणा असते. यामुळे नोटांची गुणवत्ता सुनिश्चित केली जाते. तसेच, सुरक्षेच्या दृष्टीने या ठिकाणी अतिशय कडक सुरक्षा व्यवस्था ठेवण्यात आलेली आहे.
3. रंगसंगती आणि डिझाइनचे महत्त्व
नोटांच्या डिझाईनमध्ये वापरले जाणारे रंग अत्यंत काळजीपूर्वक निवडले जातात. हे रंग अशा प्रकारचे असतात की त्यामध्ये धूप, पाण्याचा थेंब, वळणे, आघात इत्यादींपासून संरक्षण मिळते. त्याचबरोबर, नोटांच्या डिझाईनमध्ये भारताच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वाच्या घटकांचा समावेश केला जातो.
4. नोटांच्या क्वालिटी कंट्रोलचे महत्व
प्रत्येक नोटा छापल्यावर त्याची गुणवत्तेची चाचणी केली जाते. या चाचणीत नोटा योग्य प्रमाणात छापल्या गेल्या आहेत का, त्यावर दिलेले सुरक्षा वैशिष्ट्ये कार्यरत आहेत का, याची तपासणी केली जाते. जर कोणतीही त्रुटी आढळली, तर ती नोट तत्काळ रद्द केली जाते.
5. नोटांची रीसायकलिंग प्रक्रिया
नोटांचा जीवनकाल ठराविक कालावधीनंतर संपतो. ज्या नोटा खराब होतात किंवा जुन्या होतात, त्यांना रीसायकलिंग प्रक्रियेतून जावे लागते. भारतात अशा नोटा रीसायकल करून त्या सिमेंट आणि पेपर मील्समध्ये वापरल्या जातात. हा प्रक्रिया पर्यावरणपूरक असतो.
6. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील सहकार्य
भारतीय नोटांची छपाई आणि सुरक्षा वैशिष्ट्यांची रचना करताना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर असणाऱ्या तंत्रज्ञानाचा आणि ज्ञानाचा वापर केला जातो. काही विशेष शाई आणि कागद विदेशी कंपन्यांकडून आयात केले जातात, ज्यामुळे नोटांची गुणवत्ता आणखी वाढवली जाते.
7. बनावट नोटांचा सामना करण्यासाठी घेतलेले उपाय
बनावट नोटांच्या प्रसाराला आळा घालण्यासाठी सरकार आणि RBI विविध उपाययोजना राबवत आहेत. नियमितपणे नोटांवरच्या सुरक्षा वैशिष्ट्यांचे अपडेट्स केले जातात, तसेच जनतेमध्ये जागरूकता निर्माण केली जाते. RBI तर्फे वेगवेगळ्या अभियानांच्या माध्यमातून लोकांना बनावट नोटांची ओळख कशी करावी, याबद्दल माहिती दिली जाते.
8. डिजिटल चलनाची वाढती महत्त्व
भारतातील डिजिटल चलनाचे महत्त्व वाढत आहे, परंतु कॅश म्हणजेच नोटांचे महत्त्व आजही कायम आहे. डिजिटल पेमेंट्सच्या युगातसुद्धा ग्रामीण भागात, छोटे व्यापारी आणि जनसामान्यांच्या रोजच्या व्यवहारांसाठी कॅशला अजूनही प्राधान्य दिले जाते. म्हणूनच, नोटांची छपाई आणि त्यांची गुणवत्ता ही अत्यंत महत्त्वाची बाब आहे.
also read this – Gold Price Today आजच्या सोन्या-चांदीच्या किमतीत बदल: महत्त्वाचे घडामोडी 2024